حق انتفاع چیست

حق انتفاع ، اجازه استفاده از منافع مال است که توسط مالک به فرد دیگری داده می شود . این حق ، انواع مختلفی بر اساس مدت انتقال آن دارد . در حق انتفاع مالکیت منتقل نمی شود و مالک از حق مالکانه خود برای این اجازه استفاده می کند . حق انتفاع احکام مربوط به خود را در قانون مدنی دارد . انتقال حق انتفاع ، زوال آن ، مسئولیت منتفع و ... از مواردی هستند که قانونگذار به آن ها پرداخته است .

هر مالکی نسبت به مال خود حق هرگونه تصرف و انتفاعی را دارد مگر در مواردی که قانون اجازه این کار را نداده باشد . بنابراین تا جایی که منع قانونی وجود نداشته باشد ، مالک می تواند در مال خود تصرف کند مثلا می تواند آن را خرید و فروش کند ، اجاره بدهد ، وقف کند و یا به رهن بگذارد . همچنین گاهی مالک می تواند ملک خود را هبه کند و بدون عوض ، مال خود را بفروشد .

از این رو می توان گفت دامنه اختیارات مالک گسترده است . یکی دیگر از حقوقی که در قانون برای تصرف مالک در ملک شناخته شده است ، حق انتفاع است . حق انتفاع همانطور که از نام آن برمی آید به معنای بهره برداری از یک مال است . اما این مفهوم در حقوق چه معنایی می تواند داشته باشد ؟ در این مقاله به بیان تعریف حق انتفاع ، انواع حق انتفاع و زوال حق انتفاع می پردازیم .

تعریف حق انتفاع

انتفاع به معنی بهره بردن و استفاده کردن است و در اصطلاح ، حقی است که به موجب آن فرد می تواند از اموال فرد دیگری بهره ببرد بدون آن که مالک آن شود . در ماده 40 قانون مدنی تعریف حق انتفاع آمده است .
بر اساس این ماده : " حق انتفاع عبارت است از حقی که به موجب آن شخصی می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد ، استفاده کند " . با توجه به این ماده می توان گفت وقتی کسی از مالی که متعلق به دیگری است برای مدت معلوم یا نا معلومی استفاده کند ، بدون اینکه مالکیت مال به او منتقل شود ، برایش حق انتفاع ایجاد شده است ؛ مثل وقتی که کسی خانه اش را برای سکونت به برادرش می دهد .  البته باید توجه داشت که حق انتفاع با مالکیت منافعی که در اجاره از آن صحبت شده و حقی که برای مستاجر به وجود می آید متفاوت است ؛ هر چند که معانی نزدیک به هم دارند .

در حق انتفاع ، دو طرف وجود دارند . یک طرفی که صاحب عین مال است که مالک آن مال محسوب می شود و دیگری منتفع که از منافع آن مال استفاده کرده و بهره می برد بدون آن که مالکیت به او منتقل شود . منتفع در استفاده از حق انتفاع وظایفی دارد که در مقاله مسئولیت منتفع در حق انتفاع به آن پرداخته شده است .

نکته مهم دیگر این است که قبض در انتفاع شرط درستی انتقال حق انتفاع است . اگر قبل از قبض یکی از دو طرف بمیرد یا محجور شود ، این عقد باطل است . باید توجه داشت که مالی که موضوع حق انتفاع این باید قابلیت قبض برای منتفع داشته باشد . 

انواع حق انتفاع

حق انتفاع درفصل دوم قانون مدنی توضح داده شده است و شامل مواد 40 تا 54 این قانون می شود . انواع حق انتفاع نیز در قانون مدنی در مواد 41 تا 44 مشخص شده است . این انواع عبارتند از :

الف – عُمری : وقتی مالک مالی به موجب یک قرارداد ، حق انتفاعی را به مدت عمر خودش یا مدت عمر منتفع یا مدت عمر شخص ثالثی ، به دیگری بدهد ، حق انتفاع از نوع عمری ( عمرا ) خواهد بود . مثلا فردی استفاده از محصولات باغ خود را برای مدت عمر خودش به فرد دیگری می دهد و میگوید تا زمانی که من زنده هستم می توانی از محصول این باغ استفاده کنی . یا می گوید تا زمانی که زنده هستی و یا حتی می گوید تا زمان زنده بودن پسرم ، محصولات این باغ در اختیار تو است .

ب – رُقبی : رقبی ( رقبا ) حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار شده باشد . مثال این مورد زمانی است که مالک برای مدت سه سال حق استفاده از اتومبیل خود را به پسرش بدهد .

ج – سُکنی : اگر کسی تنها حق سکونت در مسکنی را به دیگری بدهد ، حق انتفاع از نوع سُکنی (سکنا ) خواهد بود که هم می تواند رقبی و هم عمری باشد . 

د – حبس مطلق : طبق ماده 44 قانون مدنی اگر مالک برای حق انتفاع هیچ مهلتی مشخص نکرده باشد ، حبس مطلق خواهد بود ؛ یعنی تا زمان فوت مالک برقرار خواهد بود مگر اینکه مالک از حق انتفاع رجوع کند . برای اطلاعات بیشتر از رجوع از حقوق مالکانه کلیک کنید .

زوال حق انتفاع

در ماده 51 قانون مدنی موارد زوال حق انتفاع بیان شده است . طبق این ماده حق انتفاع در موارد زیر از بین می رود :

1- در صورت انقضاء مدت : انقضای مدت عبارت است از این که زمانی که مالک برای حق انتفاع در نظر گرفته است به پایان برسد . این مدت می تواند معین باشد مثل حق انتفاع رقبی و یا به مدت عمر مالک ، منتفع و یا شخص ثالث باشد مثل حق انتفاع عمری .

2- در صورت تلف شدن مالی که موضوع انتفاع است : از آنجایی که حق انتفاع از حقوق عینی است ، با از بین رفتن عین مورد انتفاع ، حق نیز از بین میرود . البته حکم این ماده کامل نیست و موارد دیگر از بین رفتن حق انتفاع را در نظر نگرفته است . این موارد عبارت اند از : رجوع مالک و مرگ وی در حبس مطلق . 

از طرفی ماده 46 این طور بیان کرده است که : " حق انتفاع ممکن است فقط نسبت به مالی برقرار شود که استفاده از آن با بقای عین ممکن باشد ..... " واضح است که حق انتفاع نسبت به مال مصرف شدنی ، مثل شمع ، ممکن نیست . این موضوع در عقد عاریه هم بسیار مهم است .

پس از زوال حق انتفاع ، منتفع باید عین مال را به مالک پس بدهد و همچنین منافعی که استفاده نشده است نیز باید تماما به مالک برگردانده شود . مثال این موضوع زمانی است که مالک باغی ، حق انتفاع از باغ خود را برای مدت یک سال به شخص دیگری منتقل می کند . وقتی یکسال به پایان رسید ، آن فرد باید باغ را تمام و کمال به مالک برگرداند . حتی اگر میوه ای به درخت مانده باشد حق استفاده از آن را ندارد .

برای دریافت اطلاعات بیشتر در مورد حق انتفاع ، انواع و زوال آن به کانال تلگرام موضوعات حقوقی مراجعه کنید . کارشناسان مرکز مشاوره حقوقی دینا نیز آماده اند تا با ارائه خدماتی در زمینه مشاوره حقوقی تلفنی دینا به سوالات شما عزیزان پیرامون حق انتفاع ، انواع و زوال آن پاسخ دهند . 

سوالات متداول

1- حق انتفاع چگونه از بین می رود ؟

حق انتفاع در صورت تمام شدن مدت آن و همچنین تلف مالی که از منافع آن استفاده می شود از بین می رود که در این باره در مقاله به طور مفصل صحبت شده است .

2- حق انتفاع عمری یعنی چه ؟

حق انتفاع عمری ، حق انتفاعی است که زمانش اندازه مدت عمر یک شخص قرار داده می شود که اطلاعات دقیق تر در متن مقاله گفته شده است .

3- حق انتفاع عمری و رقبی چه فرقی دارد ؟

حق انتفاع عمری مدت مشخص ندارد ، بلکه هر چقدر فرد مورد نظر زنده بماند ، حق انتفاع هم برقرار است . اما حق انتفاق رقبی مدت مشخص دارد ، مثلا یکسال که اطلاعات کامل در متن مقاله نوشته شده است .

منبع : حق انتفاع چیست